Tobias Müller | 10 juni 2013

Het leven vieren

Een dokter, een Jodin en vele vrijwilligers begeleiden de stervenden in hun laatste dagen. Een bezoek aan het enige Joodse hospice van Europa

Wanneer Ruben van Coevorden over de drempel van het rode bakstenen huis stapt, wordt hij een dokter zonder patiënten. Zulke mensen bestaan ​​hier niet – alleen bewoners, dat is wat ze waarderen. En dat is precies de reden waarom van Coevorden, een man van in de zestig met een rustige stem en vriendelijke ogen, geen witte jas draagt. En hij doet nog iets wat voor een arts nogal ongebruikelijk is: hij reduceert de medicatielijsten van de bewoners tot een minimum. “Niemand hier heeft nog bloeddrukmedicatie nodig”, zegt hij.

Het rode bakstenen huis heet “Hospice Immanuel” en ligt aan de rand van Amsterdam. Voor de deur raast druk verkeer. Achter de deur van het enige Joodse hospice van Europa schuilt echter de rust van een plek waar een reeks totaal verschillende paden tot een einde komen. Deze rust is niet verwoestend en ook niet onderdrukkend. Ze lijkt meer ontspannen. Twee dingen in het leven, zegt Ruben van Coevorden, zijn zeker: belastingen en de dood. Voordat bewoners vertrekken, moeten ze een zo comfortabel mogelijke tijd in het hospice hebben. Dit is tenslotte geen ziekenhuis, maar een huis.

ROUW – Voordat het hospice in het voorjaar van 2007 openging, moesten Ruben van Coevorden en Sasja Martel elkaar eerst vinden. De huisarts, gespecialiseerd in palliatieve geneeskunde, had al een aanspreekpunt ingericht waar collega’s en verpleegkundigen advies konden krijgen. Zijn verlangen om in een hospice te werken groeide door de jaren heen. Hetzelfde overkwam de Joodse Sasja Martel, die onlangs een boek had geschreven over sterven en rouwen vanuit Joods perspectief. Sterk als de dood was de titel. Ze had een dokter nodig voor het hospice dat ze wilde starten. Wie ze er ook over vertelde, iedereen raadde Ruben van Coevorden aan.

“Het Hospice Immanuel”, zegt Sasja Martel (58), “is niet ontstaan ​​uit angst, maar uit onze droom.” De twee oprichters zijn geamuseerd door het feit dat ze elkaar nodig hadden om het waar te maken. “We zijn echt geen stel”, verzekeren ze allebei met een grijns – een beeld dat symptomatisch is voor het hele huis: er wordt veel gelachen in het hospice. Men vindt hier lichtheid tegenover de moeilijkste dingen, zoals Sasja Martel in het voorwoord van haar boek schrijft: Volgens de joodse traditie gaat het hier niet om begeleiding bij het sterven, maar om hulp bij het leven: ‘Vier simches, de tsores komen vanzelf.” Dit Nederlands-Jiddische motto staat op de muur van het kantoor geschreven: “Vier de vreugden, de zorgen komen vanzelf.”

De vreugde hier wordt vertegenwoordigd door de bloemen die elke vrijdag vers door het gebouw worden uitgedeeld. Of de muren van de kamers, die in felle kleuren zijn geverfd om de bewoners, die vaak getekend zijn door vergevorderde kanker, hart- of longfalen, minder bleek te laten lijken. De stoelen en banken in de gemeenschappelijke ruimte zijn ingericht in de kleuren groen, geel, rood en oranje en de wintertuin biedt door hoge ramen uitzicht op de tuin. Het ruikt hier niet naar een ziekenhuis. Integendeel: aromatherapie prikkelt de zintuigen van de bewoners – of maskeert desnoods de geur van hun wonden.

De bron waaruit dit alles voortvloeit is het leidmotief van Hospice Immanuel: Nesjomme, het Jiddische woord voor ziel. “Steek je ziel in alles wat je doet”, legt Sasja Martel het concept uit. “Een ei leg je bijvoorbeeld niet zomaar op een bord, maar in een mooie glazen schaal.”

GEZAMENLIJK – Maar de weg die vrijwilligers afleggen om nesjomme te bereiken kan wel eens langer zijn. Sasja Martel vertelt over een van de 80 vrijwilligers die een bewoner wilden helpen aan een gewricht om zijn pijn te verlichten. Dus, zelf niet langer de jongste, ging hij voor het eerst in zijn leven een coffeeshop binnen en kocht een klontje hasj.

“Iedereen staat hier altijd voor ons klaar”, zo vat Meneer van Vliet het samen, wiens vrouw al een tijdje in een kamer op de eerste verdieping woont. Zijn zoon en schoondochter, die naast het bed staan, zijn het met hem eens, en ook mevrouw van Vliet heft het hoofd op, knikt instemmend en glimlacht zwakjes.

Sasja Martel vervolgt haar rondleiding door het huis. Door een open deur zie je een oude slapende man met lang grijs haar. Het is stil in de gang en uit één kamer klinkt het televisiecommentaar van een voetbalwedstrijd.

Vooral de gangen onthullen een paar belangrijke dingen over deze plek. Onder aan de ingang hangt een certificaat van het Instituut voor Wetenschap en Halacha in Jeruzalem. De directeur ervan, Rabbijn Levy Yitzhak Halperin, bevestigde vervolgens dat het hospice was gepland en gebouwd volgens halachische criteria.

Op de eerste verdieping daarentegen bevindt zich in een hoek de niet-koosjere bewonerskeuken, waar je zelfs een broodje voor Pesach kunt maken. “De meeste mensen hier eten niet koosjer”, legt Sasja Martel uit, eraan toevoegend dat het bestuur er lang over heeft gediscussieerd. En alsof ze geen misverstanden wil veroorzaken, laat ze zien dat de zuivel- en vleeskeukens, waar het personeel de hoofdmaaltijden bereidt, gescheiden zijn door een muur.

Het Halacha-certificaat en de niet-koosjere keuken zijn geenszins tegenstrijdig. Ze zijn de hoekstenen van een huis dat zowel orthodoxe bewoners verwelkomt als degenen die zichzelf nauwelijks als traditioneel zouden omschrijven. “Wij bieden alle kansen zonder iemand iets op te dringen”, zegt Sasja Martel. Een mezoeza op elke deur, menorot in de gemeenschappelijke ruimte, de feestelijke beleving van de Joodse feestdagen horen erbij, evenals kiddoesj, witte tafelkleden op Sjabbat – ‘en volop kippensoep’. Voor veel bewoners doet dit denken aan hun kindertijd. “Daarom horen we vaak dat ze het gevoel hadden hier thuis te komen.”

BEZETTING – De deuren van het hospice staan ​​niet alleen open voor joden. Het was het advies van een rabbijn dat de oprichters aanmoedigde dit idee over te nemen. De laatste van de zeven kamers wordt echter vrijgehouden om in geval van nood een terminaal zieke Jood niet te hoeven teleurstellen. John Könst, die zojuist de eerste nacht in zijn kamer op de eerste verdieping heeft doorgebracht, is niet Joods – maar is een van de Amsterdammers die in contact kwam met de Joodse inwoners en instellingen van hun stad. “Ik heb destijds in het Joodse ziekenhuis mijn amandelen laten verwijderen”, zegt hij lachend.

John Könst is rond de 60. Vroeger was hij verantwoordelijk voor de kwaliteitszorg op het postkantoor. Zijn partner Karel Leber zit aan zijn bed en overhandigt hem een ​​kop koffie. Zijn huisarts raadde hem een ​​hospice aan, zegt Könst met zachte stem. Ambulante zorg was niet altijd beschikbaar om aan zijn behoeften te voldoen. Het lijkt de juiste beslissing te zijn geweest. “Er is hier dag en nacht deskundige hulp. En bovendien zijn ze heel lief. Ze doen alles voor mij.”

De medewerkers besteden bijzondere aandacht aan de belangrijkste Joodse doelgroep: Shoah-overlevenden. “Velen zijn stoere vechters die het moeilijk vinden om los te laten. Wij proberen daarbij te helpen”, vertelt Ruben van Coevorden, zelf een kind van de tweede generatie. “Dit vereist een speciaal begrip van hun trauma.” Velen van hen hebben het nummer nog steeds op hun arm getatoeëerd. “Omdat we willen voorkomen dat ze zich weer een nummer gaan voelen, hebben we de kamers niet genummerd, maar Hebreeuwse plantennamen gegeven.“

Als je Ruben van Coevorden vraagt ​​wat het hospice voor hem betekent, komt hij uit op woorden die groots zijn en toch heel natuurlijk klinken. Hij is “blij” “dat hij hier vanuit Joods perspectief het leven als arts kan vieren.”

Voor vandaag is de dokter klaar in het hospice zonder patiënten. Toch is hij tot de volgende dag op een speciaal mobieltje bereikbaar. Hij neemt op kantoor afscheid van Sasja Martel en loopt naar de deur, langs de schaal met de stenen in de foyer. De stenen zijn voorzien van letters in rood, blauw en groen: “Kracht”, “Warmte”, “Liefde” – en “Nesjomme” zijn erop geschreven.

---

Oorspronkelijke tekst in het Duits:

Ein Arzt, eine Judaistin und viele Freiwillige begleiten Sterbende in ihren letzten Tagen. Zu Besuch in Europas einzigem jüdischen Hospiz

Wenn Ruben van Coevorden über die Schwelle des roten Backsteinhauses tritt, wird er zu einem Arzt ohne Patienten. Die gibt es hier nämlich nicht – nur Bewohner, darauf legt man Wert. Und genau darum trägt van Coevorden, ein Mann in den Sechzigern mit ruhiger Stimme und freundlichen Augen, auch keinen weißen Kittel. Und noch etwas tut er, das für einen Arzt ziemlich ungewöhnlich ist: Er streicht die Medikamentenlisten der Bewohner auf ein Minimum zusammen. »Blutdruckmittel braucht hier niemand mehr«, sagt er.

Das rote Backsteinhaus heißt »Hospice Immanuel« und liegt am Rand von Amsterdam. Draußen führt eine viel befahrene Straße vorbei. Hinter der Tür des einzigen jüdischen Hospizes in Europa dagegen liegt die Ruhe eines Ortes, wo eine Reihe ganz anderer Wege zu Ende gehen. Niederschmetternd ist sie nicht, diese Ruhe, und auch nicht bedrückend. Eher mutet sie gelassen an. Zwei Dinge im Leben, sagt Ruben van Coevorden, sind gewiss: die Steuer und der Tod. Bevor die Bewohner gehen, sollen sie es im Hospice so angenehm wie möglich haben. Schließlich sei dies kein Krankenhaus, sondern ein Zuhause.

TRAUERN Ehe das Hospiz im Frühjahr 2007 eröffnet wurde, mussten sich erst Ruben van Coevorden und Sasja Martel finden. Der Hausarzt, spezialisiert auf Palliativmedizin, hatte bereits eine Anlaufstelle gegründet, wo Kollegen und Krankenschwestern sich Rat holen konnten. Sein Wunsch, in einem Hospiz zu arbeiten, nahm über die Jahre immer mehr Formen an. Genauso ging es der Judaistin Sasja Martel, die kurz zuvor ein Buch über Sterben und Trauern aus jüdischer Perspektive geschrieben hatte. Stark wie der Tod war der Titel. Für das Hospiz, das sie gründen wollte, brauchte sie einen Arzt. Wem auch immer sie davon erzählte, jeder empfahl ihr Ruben van Coevorden.

»Das Hospice Immanuel«, sagt Sasja Martel (58), »entstand nicht aus Furcht, sondern aus unserem Traum heraus.« Dass sie einander brauchten, um ihn zu verwirklichen, amüsiert die beiden Gründer. »Wir sind wirklich kein Paar«, versichern beide mit einem Grinsen – ein Bild, das symptomatisch ist für das ganze Haus: Es wird viel gelacht im Hospiz. Man findet Leichtigkeit hier angesichts des Schwersten, ganz wie Sasja Martel im Vorwort ihres Buches schreibt: Gemäß der jüdischen Tradition geht es hier nicht um Begleitung beim Sterben, sondern um Hilfe beim Leben: »Vier simches, de tsores komen vanzelf.« Dieser niederländisch-jiddische Leitspruch steht an der Wand des Büros: »Feier die Freuden, die Sorgen kommen von allein.«

Für die Freude stehen hier die Blumen, die jeden Freitag im ganzen Gebäude frisch verteilt werden. Oder die Wände der Zimmer, die in starken Farben leuchten, um ihre Bewohner, die oft vom fortgeschrittenen Krebs, von Herz- oder Lungenversagen gezeichnet sind, weniger blass erscheinen zu lassen. Die Sitzecken im Gemeinschaftsraum sind in Grün, Gelb, Rot und Orange gehalten, der Wintergarten gibt durch hohe Fenster den Blick in den Garten frei. Nach Krankenhaus riecht es hier nicht. Im Gegenteil: Aromatherapie stimuliert die Sinne der Bewohner – oder überlagert, wenn nötig, den Geruch ihrer Wunden.

Die Quelle, aus der sich all dies speist, ist das Leitmotiv des Hospice Immanuel: Neschome, das jiddische Wort für Seele. »Seine Seele in alles legen, was man tut«, erläutert Sasja Martel das Konzept. »Ein Ei zum Beispiel kommt hier nicht einfach auf einen Teller, sondern in eine schöne Glasschüssel.«

JOINT Doch die Wege, die die Mitarbeiter dafür gehen, können durchaus noch länger sein. Sasja Martel erzählt von einem der 80 Freiwilligen, der einem Bewohner gern zu einem Joint verhelfen wollte, um dessen Schmerzen zu lindern. Also betrat er, selbst nicht mehr der Jüngste, zum ersten Mal in seinem Leben einen Coffeeshop und erstand ein Klümpchen Haschisch.

»Alle hier sind ständig für uns bereit«, so fasst es Meneer Van Vliet zusammen, dessen Frau schon eine ganze Weile ein Zimmer im ersten Sock bewohnt. Sohn und Schwiegertochter, die neben dem Bett stehen, pflichten ihm bei, und auch Mevrouw Van Vliet hebt den Kopf, nickt zustimmend und lächelt schwach.

Sasja Martel setzt ihre Runde durchs Haus fort. Durch eine offene Tür fällt der Blick auf einen alten schlafenden Mann mit langem grauen Haar. Im Flur ist es ruhig, aus einem Zimmer dringt der Fernsehkommentar eines Fußballspiels.

Gerade die Flure verraten ein paar wesentliche Dinge über diesen Ort. Unten am Eingang hängt ein Zertifikat des Institute for Science and Halacha in Jerusalem. Darauf bestätigt dessen Leiter, Rabbi Levy Yitzhak Halperin, das Hospiz sei gemäß halachischer Kriterien geplant und gebaut.

Im ersten Stock dagegen befindet sich in einer Ecke die nichtkoschere Bewohnerküche, in der man sich sogar zu Pessach ein Sandwich machen kann. »Die meisten hier essen nicht koscher«, erklärt Sasja Martel und fügt an, dass man im Vorstand lange darüber diskutiert habe. Und als wolle sie keine Missverständnisse aufkommen lassen, zeigt sie, dass Milch- und Fleischküche, in denen das Personal die Hauptmahlzeiten zubereitet, durch eine Mauer getrennt sind,

Das Halacha-Zertifikat und die nicht koschere Küche sind keinesfalls Widersprüche. Es sind die Eckpfeiler eines Hauses, das orthodoxe Bewohner ebenso willkommen heißt wie solche, die sich kaum als traditionell bezeichnen würden. »Wir bieten alle Möglichkeiten, ohne jemandem etwas aufzudrängen«, sagt Sasja Martel. Eine Mesusa an jeder Tür, Menorot im Gemeinschaftsraum, das festliche Erleben der jüdischen Feiertage gehören dazu, ebenso wie Kiddusch, weiße Tischdecken am Schabbat – »und reichlich Hühnersuppe«. Viele Bewohner erinnert dies an ihre Kindheit. »Deshalb hören wir oft, dass sie sich hier fühlten, als kämen sie nach Hause.«

BELEGUNG Nicht nur Juden stehen die Türen des Hospizes offen. Es war der Rat eines Rabbiners, der die Gründer in dieser Idee bestärkte. Allerdings wird das letzte der sieben Zimmer frei gehalten, um im Notfall einen sterbenskranken Juden nicht enttäuschen zu müssen. John Könst, der gerade die erste Nacht in seinem Zimmer im ersten Stock verbracht hat, ist nicht jüdisch – wohl aber einer der Amsterdamer, die mit den jüdischen Bewohnern und Institutionen ihrer Stadt in Kontakt kamen. »Meine Mandeln habe ich mir damals auch im jüdischen Krankenhaus entfernen lassen«, sagt er und lacht.

John Könst ist um die 60. Früher war er bei der Post für die Qualitätssicherung zuständig. Sein Partner Karel Leber sitzt an seinem Bett und reicht ihm eine Tasse Kaffee. Sein Hausarzt habe ihm das Hospiz empfohlen, sagt Könst mit sanfter Stimme. Die ambulante Pflege war nicht immer verfügbar, um seinem Bedarf gerecht zu werden. Es scheint eine richtige Entscheidung gewesen zu sein. »Hier gibt es tags und nachts fachkundige Hilfe. Und außerdem sind sie sehr lieb. Sie tun alles für mich.«

Besonderes Augenmerk legen die Mitarbeiter auf die jüdische Hauptzielgruppe der Schoa-Überlebenden. »Viele sind harte Kämpfer, denen es schwerfällt loszulassen. Dabei versuchen wir zu helfen«, erläutert Ruben van Coevorden, selbst ein Kind der Zweiten Generation. »Es braucht dazu besonderes Verständnis für ihre Traumata.« Viele von ihnen tragen noch immer die eintätowierte Nummer auf dem Arm. »Weil wir verhindern wollen, dass sie sich noch einmal als Nummer fühlen, haben wir die Zimmer nicht nummeriert, sondern ihnen hebräische Pflanzennamen gegeben.

Fragt man Ruben van Coevorden, was ihm das Hospiz bedeutet, greift er nach Worten, die groß sind und doch ganz selbstverständlich klingen. »Glücklich« sei er, »als Arzt hier vom jüdischen Standpunkt ausgehen zu können, das Leben zu feiern.«

Für heute ist der Doktor ohne Patienten fertig im Hospiz. Trotzdem ist er bis zum nächsten Tag auf einem speziellen Mobiltelefon erreichbar. Er verabschiedet sich von Sasja Martel im Büro und geht zur Tür, vorbei an der Schale mit den Steinen im Foyer. Die Steine tragen Schriftzüge in Rot, Blau und Grün: »Kraft« steht darauf, »Wärme«, »Liebe« – und »Neschome«.